curutos e coroas

O extremo superior da cabeza das aves e das persoas é denominada curuto ou coroa en galego. No Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega aparece píleo para unha parte dos cogomelos, pero non para esta parte da cabeza dos vertebrados. Píleo á a voz usada en español de España para esta parte das aves, mentres ca por exemplo en Arxentina úsase corona. Coruta (pronunciado curuta) é variante portuguesa de coroa. Na lingua estándar, no entanto, predomina esta última. Posto a escoller eu tamén escollería coroa. Ao fin e ao cabo o portugués é a sétima lingua máis falada do mundo, e é moi útil seleccionar vocabulario técnico común.

P. S.: coroa é pronunciada moitas veces croa, tanto en galego como en portugués.

domfafe, camachuelo e cardeal

Non ten remedio, polo que se ve, pero deixemos unha anotación. Uns dos aspectos máis curiosos da nomenclatura ibérica das aves é o camiño seguido por portugués e castelán para denominar a Pyrrhula pyrrhula, unha ave forestal de vistosa cor vermella no peito e ventre (nos machos, pois as femias son máis apagadas) .

O nome portugués dom-fafe debe proceder, de maneira estraña, do alemán dompfaffe, que designa esta ave (tamén chamada gimpel). Dom é catedral, pfaffe, crego. Esquécense neste caso as denominacións populares.

O nome español estándar camachuelo procede do andaluz camachuelo (derivado de camacho), que designa ao liñaceiro (Carduelis cannabina) nesta rexión. Ao igual do que Pyrrhula, esta última ave ten tons vermellos no peito, moito menos marcados. En ningunha lista de aves moderna intentouse corrixir esta asignación, inicialmente errónea, e lamentada por Francisco Bernis, autor da lista española, no seu libro da Ed. Gredos.

A primeira denominación que aprendín en castelán foi, no entanto, picabrotes. Así figuraba, cunha linda ilustración, nun libro chamado máis ou menos 50 preguntas sobre las aves. Esta publicación foi probablemente a "culpable" do meu interese por este grupo animal, xunto coa inesquecible Fauna Ibérica de Félix Rodríguez.

En galego a primeira voz proposta nunha lista completa de nomes foi paporrubio real (X.M. Penas e C. Pedreira). Esta forma aparece no dicionario de Valladares de 1884, cunha descrición impecable. Non teño idea se aínda forma viva. Só ten un problema, asocia ao Pyrrhula co Erithacus rubecula, o típico paporrubio, ben distinto certamente, en hábitos e aparencia.

En Asturias papu coloráu é tamén nome de Pyrrhula, rexistrado por Alfredo Noval e citado no dicionario asturiano on-line. No galego da Veiga do Eo recolleuse tamén papocolorado para Pyrrhula, segundo J. A. Fernández Vior, autor dunha tese sobre a fala deste concello.

Este é o motivo, a asociación con outra especie non afín, polo que posteriormente se propuxese cardeal en galego, voz citada por algún autor antigo e hoxe rexistrada como cardenal en puntos dispersos de Galicia. Con certeza hai diversas especies chamadas cardeais e cardenales no ámbito hispano-luso, pero realmente podería dicirse o mesmo doutras voces comúns de aves que se estenderon a América.

Máis nomes do Pyrrhula en galego? Apunto algúns, recollidos sobre todo dos traballos de X. R. Patiño e de Etnografía Mindoniense: picaflor, tillasancre, peitorroxo, frade..algúns máis?

mitras e rabadillas

O pigóstilo é un conxunto de ósos soldados no extremo anterior dunha ave que sostén unha protuberancia carnosa na base da cola. A cuberta plumar desta zona ten ás veces unha cor diferente do resto da zona superior, polo que en bastantes paseriformes ten carácter diagnóstico.

Esta zona da ave sobre o pigóstilo denomínase mitra nas guías de aves. A voz pode deberse a que a súa forma pode lembrar a un gorro de bispo, de aí que en castelán de España se denomine habitualmente obispillo.

A Real Academia Española (http://www.rae.es/) sinala mitra como sinónimo de obispillo. O dicionario en liña portugués (http://www.priberam.pt/) dá mitra como unha forma rexional para o uropígio das aves (o nome da mitra en portugués culto estándar).

A forma máis popular en galego debe ser, no entanto, rabadilla. Esta voz é usada tamén no castelán culto hispanoamericano, e é recollida como correcta en dicionarios galegos. Aparece tamén en dicionarios portugueses, acarón de rabadela, aínda que o común na lingua culta é uropígio.

En Brasil hai tamén unha forma popular, sobre, e unha culta, uropígio.

En galego temos pois unha voz maiormente culta, mitra, e unha popular, rabadilla.

Cal debería preferirse?

ás, alas e asas

Se ben unha forma bastante frecuente na literatura galega para os membros superiores das aves, recubertos de plumas, que fan posíbel o voo é ás, esta forma non é usada na lingua popular. Na realidade é un arcaísmo recuperado por certa literatura moderna, con algún uso entre falantes cultos. No galego moderno popular predomina totalmente alas, aínda que tamén se di asas nalgúns lugares, como en portugués actual. Ou polo menos era así cando se fixeron as enquisas do Atlas Lingüístico Galego (en prep.)

A RAG admite tanto á como ala, pero esquece asa por completo nos seus dicionarios modernos, con este significado.

A forma galegoportuguesa medieval á ou aa evolucionou a asas (as ás>as asas) en portugués. Na proposta reintegracionista do galego só se admite entón asa para os animais, encanto ala é unha parte dun edificio, seguindo o modelo luso.

Para qué usar unha forma medieval se podemos optar, cando menos, por dúas formas populares?