domingo, novembro 26, 2006

caxigos, quejigos e cerquiños

Estes días puiden comprobar de qué sutil maneira o castelán exerce ás veces a súa influencia sobre os filólogos galegos, probablemente sen eles saberen. Trátase do caso do nome caxigo, supostamente sinónimo de quejigo (voz castelán para a especie de carballo Quercus faginea).
Na información que consultei do "Diccionario de dicionarios" ILG-Barrié De la Maza, nas localidades onde se rexistra caxigo, na maior parte, non existe Quercus faginea na flora local nin comarcal. Algunha das fontes dá caxigo como sinónimo de carballo cerqueiro ou cerquiño, nomes galegos de Quercus pyrenaica.
Penso que eses "caxigos" galegos son, esencialmente, Quercus pyrenaica, e non Q. faginea. Por outro lado, a voz quejigo en castelán popular aplícase a máis carballos do que Quercus faginea.
Pódese baixar de internet en pdf. "Nomenclatura popular de Quercus (Fagaceae) en los Valles Meridionales de Cantabria", de autor Manuel Pardo de Santayana (Real Jardín Botánico, Madrid). En galego caxigo tamén se emprega moi localmente para as pólas dos castañeiros, aínda que xeralmente penso que tén o significado cántabro, referido nese artigo, de cajigo/cajiga "robles jóvenes de porte arbustivo" (Quercus robur ou Quercus pyrenaica)

Como conclusión collemos un dicionario ou repertorio terminolóxico e vemos caxigo como galego para Quercus faginea (quejigo), mentres que quizais a algúns xa lles vai parecer incorrecto caxigo para Quercus pyrenaica (rebolo, carballo negral, cerquiño, cerqueiro), un dos carballos máis comúns en Galicia. Isto non ten correspondencia cos usos populares. senón que é resultado de favorecer a selección feita no castelán estándar.

úbalos

Retomamos pois a anterior entrada sobre úbalos e pincaouros. A voz úbalo foi proposta por min para denominar Carduelis spinus, nunha lista de nomes de aves ibéricas. Pincaouro non me gustaba, porque, en primeiro lugar, un encontro vocálico aou é pouco habitual en galego, e, por outra parte, porque parecía designar diversas especies similares.

Esta última obxección é de carácter menor, pois o desprazamento de significado nos textos técnicos é relativamente habitual nas linguas, e, por outra banda, os usos populares tenden a estar menos definidos. Un exemplo é a denominación terrera en lingua castelá, para o xénero Calandrella. Francisco Bernis, autor da lista de aves en castelán, recolleuna tanto para a laverca Alauda arvensis, como para a Calandrella, pero sobre todo para a primeira. Na súa listaxe reservou, porén, terrera para Calandrella.

Ora ben, nós sabiamos que algúns paxareiros galegos empregaban a voz úbalo, que tamén é moi popular en Asturias e Zamora, como despois puidemos comprobar. Úbalo pertence á familia do castelán lúgano e de toda unha serie de nomes europeos similares.

Popularmente coñécense no ámbito do español as variantes lúgaro, lúbano, lúcano e úbano. A estándar lúgano tamén se rexistra na fala popular nalgúns puntos de Galicia, sen dúbida chegada directamente do castelán moderno. Estas denominacións están emparentadas cunha boa serie de formas románicas, das que se descoñece a orixe: lluer (cat.), llucaret (cat.), lucarino, lucherino (it.), lugre (port.), lúgano , lugarin (alto-italiano), lugarin (veneciano), lujarin (friulano), etc..

No momento da elaboración da nosa lista pensamos na forma lugre, do portugués actual, que designa tamén en galego, portugués e castelán un tipo de barco. A voz lugre para o paxaro nunca se empregara en galego, polo que non resultou ser ao final a nosa escolla.

En galego tamén sabemos do uso das formas lúgaro e lúbaro, en textos do ensaísta de artigos de natureza E. Fernández De la Cigoña, das que descoñecemos a fonte.

Sen dúbida, con frecuencia a selección do léxico é unha cuestión - en ocasións- de gusto persoal, e algúns poderán soster, con razón, que a palabra úbalo non tén unha morfoloxía moi galega.

A RAG parece ter expresado o seu punto de vista, preferenciando pincaouro.

segunda-feira, novembro 20, 2006

úbalos e pincaouros

Úbalo e pincaouro son dous nomes que denominan hoxe o Carduelis spinus, un belo paxariño granívoro, da familia do xílgaro e do canario. É moi abundante en inverno, vése con frecuencia na beira dos ríos de Galicia, alimentándose das "piñas" dos amieiros. Como ave norteña que é, só permanecen a criar algúns, de forma irregular, en piñeirais serráns de Galicia ou nalgunhas montañas frías, mentres que a maior parte volve ao centro e N de Europa na primavera.
Pincaouro é a forma que dá como preferente a Real Academia Galega...supoñemos!.. pois o gran dicionario normativo oficial está por facer ! (só se fixo un pequeno dicionario hai uns anos). A voz vén no dicionario galego-castelán RAG-Barrié De la Maza, para traducir o castelán lúgano. Tomando un dicionario de común uso, como o Dicionario Xerais da Lingua, non vén forma algunha para este paxaro, como tampouco vén na versión de 2004 do Vocabulario Ortográfico da Lingua, da RAG.
Curiosamente a "Real Academia de la Lengua Española" só admite lugano, en troca da forma esdrúxula hoxe dominante neste idioma.
Pincaouro procede de pinca (=penca, pinta) e ouro, seguramente polas belas cores amareladas na cola e cabeza, especialmente dos machos. Úsase popularmente en Galicia no NW da provincia da Coruña, polo menos, aínda que os autores que o recolleron (filólogos e algún ornitólogo) adscribírono tamén a aves semellantes, como o verderolo ou o xílgaro (ambos os dous con PINTAS DE OURO). Na guía das aves de Galicia, de X. R. Penas Patiño e C. Pedreira, Ed. Bahía, de 1990, vén pincaouro, que é con certeza, a fonte do dicionario castelán-galego anteriormente citado. Outro día falaremos da voz úbalo, proposta por nós, e doutros nomes populares citados en Galicia para a especie.

quarta-feira, novembro 15, 2006

relas e estrozas


Hyla arborea é unha ra común nas zonas palustres e encharcadas de Galicia. Infelizmente, moitas delas están suxeitas a diversas ameazas (aterros, contaminación, abandono gandeiro..) que fan que moitas destas zonas teñan desaparecido, e con elas os animais acompañantes, como os anfibios. Na recomendable "Guía dos Anfibios e Réptiles de Galicia", de P. Galán, Ed. Xerais, aparece o nome estroza para esta ra.

Hai algún tempo fixemos unha lista de nomes de anfibios e réptiles e excluímos este nome por non ter datos sobre el. Hoxe podo dicir que estroza é forma viva, polo menos en Bergantiños e aparece citada nada menos que polo egrexio escritor E. Pondal no "Diccionario de Diccionarios"(ILG-Fund. Barrié De la Maza). Vén tamén aplicada á "ra arbórea" en dicionarios antigos. Non hai razón, pois para proscribila en galego. O seu orixe pode estar no verbo estrozar (estragar), pois segundo crenza popular ao comela as vacas accidentalmente, estas inchaban a barriga e morrían.

Sobre rela, que nos propuxemos para Hyla arborea por coincidir co portugués (de ra-ela, ra pequena) , obtivemos referencias cruzadas de usos tanto para insectos como para algún posible anfibio, que ao ser tragados facían mal ás vacas. Porén, sería preciso un estudo para esclarecer o significado en distintas partes en Galicia da voz rela. Sabemos que rela emprégase tamén para "couza", "traza" (insecto que roe a madeira). Unha voz similar, ralo, aplícase ao insecto Gryllotalpa.

As veces habituámonos a usar formas (eu acostumo usar rela) , moitas veces por unha cuestión de gusto, ou neste caso por exemplo, tamén por dispor dunha determinada información no momento. Enfín...que convivan relas e estrozas. Por certo, a estroza é un precioso anfibio pequeniño, de cor verde, totalmente inofensivo para os humanos.


Humm, e a rela este texto, será unha ra?

"¿Vé-lo con cara de rela, brinca que te brincarás sempre nas rúas da aldea? ¡Non ten nai! ¿Vé-lo, seu traxe en anacos, cos outros cal el andar un día e outro a larpazos? ¡Non ten nai! ¿Vé-lo, sin ir nunca á escola, feito eterno nugallau, que sólo pensa en camorras? ¡Non ten nai! ¿Vé-lo, cos probes metendo÷se, tirando pedras ós cans, roubando a froita nos eidos?"

Fr. Samuel Elján (1913). Mágoas. Versos gallegos. El Eco Franciscano. Santiago.


domingo, novembro 12, 2006

osgas e salmantesas

No galego escrito téñense empregado recentemente dous nomes para Tarentola mauritanica, un é osga, outro salmantesa. Tarentola é un réptil nocturno da rexión mediterránea, común e bastante coñecido por frecuentar as casas de campo en busca de insectos.

A voz osga encontrámola no Vocabulario das Ciencias Naturais (A. Sanjuán, M. A. Fernández, M. P. Jiménez, P. Brañas, Ed. Xunta de Galicia, 1991). A súa orixe está no portugués osga, voz común nesta lingua para este réptil. A súa etimoloxía é descoñecida.

Salmantesa aparece na excelente guía de P. Galán dos Anfibios e Réptiles de Galicia, da Ed. Xerais. Tras buscar con pouco éxito en Galicia a orixe deste nome, internet deunos unha pista valiosa. Aparece nun glosario na rede da fala do municipio de Odón (Teruel) como denominación para salamanquesa (voz castelá da Tarentola). Esta forma, salamanquesa, deriva, por certo, de salamanca, palabra dialectal castelá e galega que se aplica á pintega, anfibio frecuente en terras norteñas de Iberia. Non sabemos do uso popular de salmantesa en Galicia. No libro Xogos populares en Galicia, de 1986 , e de autores R. Pérez y Verde e X. A. Tabernero Balsa, aparece salmantesa como nome para Mantis religiosa, insecto máis coñecido por barbantesa, parraguesa e galbana.

O castelán salamanquesa tén sido tamén empregado na literatura, aínda que non de forma frecuente, como cabe esperar desde animal escaso en Galicia de forma natural..polo menos en canto as temperaturas medias non soben un pouco máis...

"O bolimarte é algo así como unha salamanquesa; outros din que o que somella é un alacrán. Tén crista roxa, coma de galo, na cabeza. Medirá unha media cuarta, i o máis do seu corpo é rabo. Pón un ovo cada sete anos, e precisamente no niño do moucho; os ovos do moucho son brancos i o do Bolimarte mouro, pro o moucho non se decata" .

Álvaro Cunqueiro (1960). Escola de menciñeiros. Ed. Galaxia.

A escolla estaría, talvez, entre unha palabra estándar portuguesa (variante románica máis afín ao galego) e un aparente localismo castelán, salmantesa. Parece máis recomendable a primeira.

Nas falas galaico-portuguesas, para algúns de orixe galega, do Val de Xálima (Cáceres) aparecen as voces zaparrostro e santurrostro, que enlazan coa forma local saltarrostros, do castelán actual -con influencia asturleonesa- das Arribas do Douro (Zamora-Salamanca). Ata o momento non nos consta o seu uso en Galicia.

quarta-feira, novembro 08, 2006

brizos

En diversos dicionarios galegos aparece brizo, como denominación para algo "moi verde", "vizoso". A voz aplícase tamén, segundo o dicionario Xerais, a unha planta da familia das umbelíferas de flores brancas e amarelas que medra nas marxes dos ríos (Berula erecta; sinónimo: Sium angustifolia). Citada en Coruña e Lugo segundo o Catálogo da Flora Vascular Galega. Segundo esta publicación, porén, brizo aplícase a plantas do xénero Nasturtium, Apium e Berula. De acordo co "Glosario de Voces Galegas de Hoxe", compilado por Constantino García, é forma moi difundida en Galicia para planta umbelífera parecida ao berro (sobre todo na provincia da Coruña).

Na documentación antiga, sec. XVIII atopámola, en Ribadavia, citada polo Padre Sobreira

" En prados y arroyos. Especie de cicuta débil, tallo manchado, la come el ganado. La flor corimbo blanco".

Ou no dicionario do XIX de Marcial Valladares:

"Ribadavia. Hierba que tiene hojas como el nabicol, que se cría en los pozos y arroyos, y suele comerse. Compréndense bajo esta voz genérica, en algunos puntos de Galicia, dos especies de plantas pertenecientes á la familia de las umbelíferas de Jussieu, a saber, la Berrera Helosciadium nodiflorum seu Helosciadium nodiflorum, seu Sium nodiflorum. (V. BERRO-FEMIA) y el Selinum carvifolia, ambas vivaces y de lampiño asurcado tallo, bien que siempre erguido en la última; hojas de esta, ternado-descompuestas, con segmentos pinado-hendidos y divisiones lanceoladas, terminantes en rejoncito; margen del caliz oscurecida, pétalos escotados con lobulillo envuelto. La primera es abundantísima en tierras cenagosas y en casi todos los cauces de agua. La segunda crece generalmente á orillas de los riachuelos: una y otra florecen de junio á agosto y su flor es blanca"

Parece claro que é voz xeral para varias especies de umbelíferas.

Recentemente foi empregado brizo para denomina-la cuasi-endémica de Galicia Angelica pachycarpa, que vive en acantilados costeiros. Dado que polo que se ve, existen varios brizos, suxerimos aplicar algún modificador, como brizo mariño, ou como alternativa usa-la adaptación do nome científico anxélica mariña para a especie. A voz angélica é tamén usada en portugués para este xénero .

"¡Acordo-cheme ben! Sentámo-nos Sabela e eu na beira do río que rebullecía xemendo xunta os erguidos brisos, e lambía as follas dos ameneiros engarrando nelas pingas d'auga semellantes a pelras. A noite era de luna clarísima; carraban as rans nas pozas, e de cando en cando ouía-se o atruxo dalgún macidán que alá lonxe berraba: -¡Viva o Carballiño!"

Lisardo Barreiro (1890) .A Lenda das Burgas. Ed. Andrés Martínez. A Coruña

domingo, novembro 05, 2006

aguias caudais e calzadas

Aguia calzada é o nome vulgar de Hieraaetus pennatus, rapina hai anos escasa en Galicia pero hoxe algo frecuente na bacía do Miño e algunhas serras do sur e centro de Galicia. O epíteto calzada tén relación cos usos portugueses e casteláns (calçada, calzada), e fai referencia ás abundantes plumas presentes nas pernas do animal. En realidade o portugués calçada foi tomado do castelán calzada, e este, ou do inglés booted ou do francés botté. En todas estas linguas é un nome de orixe técnica, hoxe popularizada entre os adeptos á observación de aves.

En galego tense usado aguia caudal.. Descoñezo a orixe desta denominación, pero o feito que que sexa voz cultista e de que en castelán aínda hoxe signifique aguia real (www.rae.es) faime pensar que procede desta lingua, por algún tipo de erro de asignación. Nos textos antigos españois aguia caudal vese aplicada, como dicimos, á aguia real (Aquila chrysaetos)

A recomendación non pode ser outra, por tanto, ca aguia calzada.