o miñato

O miñato (Buteo buteo) é unha das aves de rapina máis comúns en Galicia. Adáptase bastante ben á presenza humana e gosta de mosaicos agrícolas xunto a bosques, o que explica esta abundancia. O nome máis frecuente nas falas galegas é miñato, que se corresponde tamén cun importante uso literario. 

Cara o suroeste de Galicia esta voz dá paso a miñoto, que se usa, ou debeu de usar tamén, no Norte de Portugal para esta ave, xa que podemos atopar topónimos como Minhoteiras en varios lugares do Minho e Douro Litoral. Na provincia de Ourense úsase mioto, no sur de Lugo miato e na franxa  máis norteña de Galicia xorden outros nomes que dan variedade ás denominacións desta especie en terras galegas, como por exemplo buxato e bexato, formas bastante difundidas no Norte da Coruña e Lugo. Outras voces utilizadas no Norte lugués e na Asturias de fala galega son miango, milango, bexato, lamego, lamagueiro e creo que lamote (asociado nalgúns dicionarios ao lagarteiro, unha rapaz de menor tamaño). Outros nomes rexistrados en Galicia para a especie son gueimoto, buzaco, biñoto, bellanco, milán, meñanco e acieiro. Eventualmente tamén pode usarse a voz castelá rapiña ou ave de rapiña (por rapina, ave de rapina). 

Na lingua escrita, porén, domina con claridade a voz  miñato, xa desde o sec. XIX. Todos estes datos proceden de información inédita de Atlas Lingüístico Galego (en preparación), do Tesouro Informatizado da Lingua Galega e do Dicionario de dicionarios, magna obra esta última que pode consultarse on-line, ao igual có Tesouro. Nós quixemos simplemente resumir e facer máis visibles estes datos.

polbos

Localidades de Galicia onde a finais do séc. XX se rexistra como forma usada polos pescadores a voz "polbo" para o cefalópodo Octopus vulgaris, de acordo coa tese de M. del Carmen Ríos Panisse: "Nomenclatura de la Flora y Fauna Marítima de Galicia": A Guarda, Panxón, Bouzas, Cesantes, Cangas, Bueu, Mogor,  Portonovo, O Grove, Cambados, Vilanova de Arousa, Illa de Arousa, Escarabote, Ribeira, Portosín, Abelleira, Muros, Lira, Ézaro,  Sardiñeira.

o paporrubio

Así como hai aves das que se descoñece a súa denominación popular en galego, doutras temos unha "fotografía" case perfecta dos nomes usados. É o caso do paporrubio (Eritacus rubecula).

A voz tradicional máis frecuente en galego é paporrubio, presente ás veces baixo a forma de variantes como paporroibo, paporrubo, paparrubia e paporroi. Paporrubio é denominación ben coñecida na metade oriental de Galicia e en bastantes lugares do centro.  Está ademais moi ben representada nos usos literarios modernos. Óense tamén popularmente outros nomes semanticamente relacionados, como papoamarelo, papocolorado, paparrugo, paparulo, paparrugo, pasparrollo, papiño rubio, papín colorado e paporroxo.

Na maior parte da provincia da Coruña, utilízase, no entanto, peizoque (con variantes como peizoco, pinzoco e outras afíns).

Porén , no oeste de Ourense e sur de Pontevedra a denominación presente é pisco, común á portuguesa estándar, e tamén presente nos usos literarios galegos.

Finalmente existen unha serie de nomes de difusión menor que non gardarían relación cos anteriores, tales como paxarín, papiago, párdola, reixo, sorrego, pimenteira, pericacha, chisca, peicacha, porco de rei, perreira e tarroeco, dispersos por toda Galicia.

A maior parte destas voces foron analizadas no interesante traballo de Rosario Álvarez "Os nomes galegos do Erithacus rubecula", publicado nun encontro de dialectoloxía nas Illas Azores (Portugal), e baseado nas enquisas do Atlas Lingüístico Galego e nos traballos de Xosé Ramón Patiño e Carlos Pedreira, aparecidos hai xa anos na revista Verba.

acivos e aceviños

Neste mes de decembro o acivo está en plena frutificación no noroeste ibérico, mostrando unha bela e colorida imaxe nos días invernais. En Galicia alternan formas con "r" e sen "r" para denominalo. No centro de Galicia a voz máis común é acivro (ás veces acivo), mentres que no occidente e no oriente é máis frecuente acevro (ás veces acevo). Nas montañas orientais aparece tamén a forma xardón, que no Bierzo se aplica tamén ás aciñeiras pequenas (de xeito semellante á voz sardão de Trás-Os-Montes).

Nunhas poucas terras galegas veciñas con Portugal úsase a denominación aceviño, similar ao port. azevinho (que chegou até Canarias para designar as especies macaronésicas).

 Indo máis para o norte, na Limia, esta voz afín á portuguesa múdase para enceviño (encebiño na toponimia). Nótese que a Real Academia Galega recomenda escribir todas estas voces con "v", ao proceder do latín aquifolium, aínda que foi común o uso con "b" en todas elas.

Na lingua escrita galega foron usadas tanto acivro, como acevo,  acivo e aceviño, sendo acivro máis frecuente, estando ademais máis estendido popularmente en Galicia

Nomes prerromanos, escritos baixo Roma

OILAM TREBOPALA
INDI PORCOM LAEBO
COMAIAM ICONA LOIM
INNA OILAM USSEAM
TREBARUNE INDI TAUROM IFADEM [...]
REVE TRE[...]

Inscrición do Cabeço das Fraguas escrita en lusitano, idioma de orixe indoeuropea, emparentado moi probablemente con algunha lingua prerromana dos pobos galaicos. Excepto nomes de persoas e divindades creo que non se coñecen inscricións prerromanas completas, de tal extensión, en Galicia. O texto está escrito en alfabeto latino durante a ocupación romana.  Recoñecedes algún nome de animal?

Testemuños de ossos portugueses

Fosilizados na toponimia, aparecen algúns ossos en Portugal, que penso que son plantígrados. Na Peneda-Gerês, en Vila Real e en Bragança aparece a forma Osso como parte de elementos xeográficos (Couto do Osso, Rio dos Ossos, Ribeira do Osso, Outeiro do Osso, Vale de Ossos), todos eles en territorios ursinos históricos. 

No sur, na zona de Castelo Branco e a Guarda (Beira Baixa e Beira Interior), onde tamén hai alvarizas (construcións para protexer o mel dos colmeares) hai varios Vale dos Ursos, ainda que tamén vemos un Muro dos Ossos. En Galicia polo contrario só vexo na toponimia osos e osas, non ursos. Aparecen osos como parte de nomes de campos, fontes, penas e outros elementos en Viveiro, A Pastoriza,  Pedrafita e Lubián, entre outros concellos. Tamén hai algún topónimo con oso no Morrazo, pero habería que ver realmente cal sería a súa orixe. Topónimos con urso tamén os hai na Madeira onde nunca viviu este animal, e poden estar motivados por exemplo en formas de rochas

Tamén hai outro grupo de topónimos con osso na zona centro de Portugal, en redor de Lisboa, que penso merecerían unha análise máis pormenorizada

http://toponimia.xunta.es/Buscador
http://www.igeoe.pt/igeoesig/

osos e ursos

Oso ou urso? Cal destas formas sería galega correcta? Ben, se imos buscar ao dicionario da Real Academia Galega a voz urso este é o resultado: "este termo non se encontra no dicionario". Ora ben isto non significa que urso non poida ser considerada palabra galega.  Ou polo menos con "certo carácter galego". Digo isto porque nas enquisas do Atlas Linguístico Galego (en prep.) aparece urso na Baixa Limia e nalgún punto do sur de Pontevedra. 

Urso veu do portugués por vía popular? ou xa se produciu esa relatinización no galego medieval? A situación dos rexistros de urso, non lonxe de Portugal ou en zonas con emigracion histórica a terras lusas puidera ser indicativa da primeira hipótese. Descoñezo ademais a existencia de ursos medievais en textos galegos antigos, atopándose só ossos, ossas e ussas no Dicionario de dicionarios do galego medieval,  formas que perviven na toponimia portuguesa.

 No texto sobre a distribución histórica do oso en Portugal de Francisco Álvares e José Domingues
(www.altotejo.org/acafa/docsn3/O_Urso_em_Portugal.pdf)  móstranse os indicios de presenza da especie e dita pervivencia nos nomes de lugar. Suxerentemente urso parece máis común no sur do país veciño e as citas de osso plausibles de pertencer a ursos son case fronteirizas ou norteñas en boa parte. Sería precisa, en calquera caso, unha análise máis detallada (www.igeoe.pt/igeoesig/).

É necesario anotar que un elemento que debeu precipitar o establecemento do nome urso é a equivalencia, polo menos no portugués estándar europeo, das pronuncias de osso (óso) e osso (urso).

Na toponimia galega, no entanto, só atopamos oso e osa no oriente, nos últimos redutos históricos da especie.

Na literatura en lingua galega moderna urso é unha denominación ben documentada e usada con algunha frecuencia. Ora ben, a forma popular nas zonas actuais de distribución da especie en Galicia é oso, da que dificilmente se pode probar a orixe foránea: é a voz común co asturleonés tradicional e continuadora do osso medieval.

Voitres e abutres

Normalmente tendemos a pensar que a lingua culta reflecte as formas máis comúns do idioma, e que este se desagrega en variedades locais, pero o proceso é realmente o inverso. A partir de variedades locais selecciónase, por diferentes motivos, unha forma que se impón, por medio do sistema educativo ou a literatura ao resto do dominio lingüístico. O proceso de formación do estándar non foi igual en todas as linguas. Algunhas como o francés acolleron moito vocabulario latino ou creado a partir de palabras latinas (é dicir, non eran formas populares, pero hoxe foron popularizadas).

No galego, cada vez que reviso máis e máis nomes vexo que tamén houbo unha clara construción histórica, sen ter en conta estritamente os usos populares maioritarios. Isto é o normal e esperable, porque só recentemente se obtivo unha "fotografía· completa dos usos populares da lingua, e é, alén diso, o proceso normal nas linguas europeas máis difundidas.

En galego hai que acrecentar a influencia do castelán, co que o panorama se fai máis complexo. Porén todo é ben máis simple, se entendemos os procesos. Tomemos o nome voitre ou abutre. En galego medieval podemos atopar vóytor, voutre, vúytere, búitere.  Hoxe en día popularmente o maioritario é buitre (en zonas onde moito é muito, pode ser a forma xenuína), pero no resto buitre vén do castelán. En varios puntos da provincia de Lugo (montañas do Xistral, O Incio) parecen pervivir popularmente voitre, vóítera e vroite, mentres que no sur de Pontevedra, A Limia, Valdeorras e O Bierzo atópase butre no Atlas Lingüístico Galego, voz que por outro lado é semellante ao portugués abutre e idéntica ao castelán popular butre. Voutre é testemuñal, aparece nun só punto, dos cento e pico do Atlas.

Na literatura moderna, porén, domina abutre (datos do TILGA, Tesouro Informatizado da Lingua Galega, corrixido como avutre nesta fonte), tomando o exemplo do portugués estándar. Cabe dicir que no propio portugués unha das formas antigas é bruite, rexistrada na Peneda-Xurés. A Real Academia Galega rescatou recentemente o nome voitre e o elevou a nome estándar proposto. Complicado? eu creo que non. Que forma lle gusta máis ao lector voitre ou abutre?