aguias albelas e cobreiras

Circaetus gallicus é unha ave de rapina que frecuenta espazos abertos, onde acostuma cazar réptiles, de aí que un dos seus nomes galegos técnicos sexa aguia cobreira. Cobreira procede do portugués águia-cobreira. Pensamos que a voz portuguesa é adaptación do castelán águila culebrera, que á súa vez podería ser adaptación da variante inglesa snake eagle. Dicimos isto, porque Francisco Bernis, autor da lista española de nomes de aves, non cita águila culebrera como nome popular no seu libro de ornitónimos, senón outras como águila blanca e águila lagartera. Comenta Bernis que culebrera se rexistra en libros de caza, o que explica en certa maneira que en traballos sobre a fala da Galicia oriental se citen nomes como "culabrela", antes de realizarse a propia lista de Bernis. Talvez dos libros pasou á fala, o que é coherente con esta forma alterada, en condicións de alfabetización deficientes.

E aguia albela? Ben, a única referencia que atopamos no Dicionario de dicionarios é a voz albela, que rexistra o ilustrado Padre Sobreira, no séc. XVIII en Ribadavia, con esta descrición:

"es el milano de color pardo claro, tamaño como un gallo, y que concurre a donde lavan tripas. Parece ser el buzaco de este país y otros". É preciso comentar que buzaco é nome galego berciano de Buteo buteo, rexistrado polo Padre Sarmiento na mesma época (citado por F. Bernis). Non vemos pois que poida aplicarse a Circaetus gallicus, nin sequera nun exercicio de imaxinación. Esta voz recollida en Ribadavia pasou a varios dicionarios galegos posteriores, coa acepción esperada de "milano". Iso si, hai que recoñecer que lle acaería moi ben a Circaetus gallicus, pois albelo é alguén ou algo branco ou con pelo branco. Si, pero non. Eppur si muove.

gabitas e lampareiros

A gabita Haematopus ostralegus é unha ave Limícola frecuente en medios areosos e estuarinos galegos, en época de paso migratorio e invernal. A súa contrastada plumaxe branca e negra e o rechamante peteiro encarnado fan que sexa unha especie moi fácil de identificar. En Galicia ou nas súas proximidades cría na costa cantábrica, en segmentos litorais rochosos e pouco perturbados polo home . Eventualmente podería criar, de forma isolada, noutras comarcas costeiras do noroeste. No norte de Europa, non obstante, nidifica tamén terra adentro.

O ornitólogo inglés William Tait rexistrou a principios do séc. XX o nome "gavita" nas illas Sisargas. Hoxe é común velo escrito como gabita. O nome debe ser de orixe onomatopeica (a especie emite un "cavit, cavit" característico). A información de Tait é pois a razón de que gabita sexa a denominación habitual para a especie no galego escrito moderno.

É de resaltar que en enquisas recentes realizadas na Costa da Morte gabita é nome que algúns mariñeiros parecen aplicar ao xénero Sterna. Chama a atención que na recompilación coordenada polo filólogo Manuel Alvar sobre a fala dos mariñeiros ibéricos gavita aparece tamén no Sur de Portugal como nome dos Sterna. Tendo en conta a máis que probable orixe onomatopeica, e o feito de que esta última obra ten numerosos erros de identificación, pois non nos atrevemos a concluír demasiado. Aí fica a información, por se algún dos lectores pode dicir algo máis.

O nome castelán ostrero o o portugués ostraceiro son adaptacións do nome inglés ou o francés (oystercatcher, huîtrier). O nome inglés non é tampouco de orixe popular, senón unha creación cultista, se nos atemos ao que se nos di en Wikipedia (con data concreta de nacemento: 1731).

Un dos poucos nomes españois populares para o xénero Haematopus é lapero, das Illas Canarias. O hábito de comer moluscos non pasou tampouco desapercibido para os poboadores humanos do Noroeste. Na ría de Ribadeo coñécese o nome lampareiro (comedor de lámparas, ou sexa lapas). De aquí cara o leste úsanse varios nomes "molusquicidas", propios da Marina asturiana entre Eo e Navia, tales como llamparego ou bigareiro. Todo isto de acordo coa información xenerosamente fornecida por ornitólogos coñecedores da zona.

Quen sabe se non hai ningún outro nome usado para a especie en Galicia, vivo aínda no uso popular e sen recoller. Custa crer, desde logo que esta especie tan colorida sexa descoñecida por pescadores ou mariscadores.

alcaraváns e pernileiros

O pernileiro ou alcaraván (Burhinus oedicnemus) é unha especie de ave pernalta, de cor castaña clara, con plumas negras na punta das alas. Prospera en terreos secos, con pouca cobertura vexetal, como por exemplo dunas ou campos extensos, onde busca os diversos invertebrados que compoñen maiormente a súa dieta. Os seus ollos saltóns e figura esvelta fan que sexa un elegante e estraño habitante das zonas máis secas de Galicia. Como queira que encontra mellor o alimento en zonas sen moita vexetación, os terreos arados e secos do interior foron sen dúbida un medio moi característico da especie. Co abandono da agricultura cada vez quedan menos zonas idóneas para esta Limícola na nosa comunidade.

A pesar de ser unha especie non demasiado conspicua debeu de ser moi común nas amplas superficies secas que deixaba no verán a desaparecida lagoa de Antela (Ourense). As enormes veigas pastoreadas deberon ser todo un paraíso para o alcaraván, pois o gando controla o crecemento da vexetación e diversos invertebrados están ligados aos usos pecuarios tradicionais.

Non estraña pois que a maior parte dos nomes populares galegos do alcaraván procedan do Sur de Ourense e Lugo.

Antonio Villarino e Serafín González, no libro sobre vertebrados da Limia (Limaia Producións) citan os seguintes nesta larga chaira: pernileiro, correboi, burileiro, dormideira, redomir, carluiz e pirulí. O Dicionario de dicionarios (ILG. Barrié de la Maza) indica carluís como nome en Sober (recollido por Aníbal Otero) e pernileiro en Medeiros-Monterrei (anotado polo lexicógrafo Elixio Rivas Quintas).

Permítome reproducir a descrición da voz pernileiro do último autor, do val de Monterrei:"pájaro grande nocturno, que pone dos huevos grandes casi como de gallina y su canto parece decir pernil, pernil".

Nomes populares como perluiz, dormir, peroluís tamén se rexistraron no N de Portugal, Castela e Canarias, e son de nítida orixe onomatopeica, moi evidentes para quen coñeza o reclamo e canto da especie.

Alcaraván é un nome de orixe árabe, moi difundido popularmente por Castela, Aragón e Andalucía, sendo tamén nome portugués (como é esperable, sobre todo no sur do país e baixo a forma alcaravao, co ditongo final au nasalizado tan característico deste idioma). Estas voces tiveron a fortuna de seren as escollidas no castelán e portugués culto polo que alcaraván é forma ben coñecida polos ornitólogos galegos. Até onde sabemos, non é voz xenuinamente popular en Galicia.

A presenza en galego do termo alcaraván (Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega, varios dicionarios, lista de nomes de M. Conde) débese ao feito de ser forma medieval xa en galegoportugués e que usualmente os dicionarios galegos soen completar os ocos da súa terminoloxía con termos comúns ao portugués e castelán.

O nome pernileiro, no entanto, está plenamente apoiado polo uso en recentes guías de aves e como vemos, por unhas máis que demostradas referencias populares.

Ansares e gansos

Ánsar (talvez ansar en ocasións) é un nome empregado para certas anátidas torpes e pesadas no galegoportugués medieval, sendo voz ausente hoxe en día da fala popular en galego e portugués.

Así, nas Cantigas de Santa María lese "como d´anssar un grand´ovo" e nun Fuero Real "mays se galinhas ou ansares ou outras cousas que non son bravas de natura", por poñer só dous exemplos.

A Guía das Aves de Galicia, de Penas Patiño e C. Silvar, recupera ese nome seguindo o modelo castelán para o xénero Anser. Temos que dicir, en primeiro lugar que na Idade Media eran habituais as traducións de relatos e textos de cetrería entre as diversas linguas europeas. En castelán ánsar ou ansar ten unha maior vixencia popular mentres ca no galego popular predomina ganso.

De acordo con F. Bernis pata sería outra voz común no Noroeste ibérico para os gansos, pero nas fontes consultadas (Dicionario de dicionarios e Glosario de voces galegas de hoxe), non parece que sexa común en Galicia. O nome ganso pois é o habitual en galego, e tamén o foi na lagoa da Antela, onde estas especies deberon de estar ben representadas, de acordo coas enquisas realizadas por A. Villarino e S. González e publicadas nun coñecido libro sobre a avifauna da zona.

Dar preferencia a ánsar e sobre ganso diferencia artificialmente galego e portugués, pois ánsar desapareceu tamén de Portugal.

Un nome curioso indicado na Guía das Aves de Galicia citada é sangano para Branta leucopsis, que aparece no Dicionario de dicionarios como voz para "ganso, ave doméstica"en dicionarios do sec. XX e ademais datada en Mondoñedo no ano 1326. Sen dúbida é bastante dificil de imaxinar que esta especie, que se ve raramente nas costas galegas, puidera orixinar ese nome naquelas terras mariñás. Parece máis lóxico aplicarlle ganso de cara branca conforme aos usos en portugués e castelán (cast. barnacla cariblanca, port. ganso-de-faces-brancas)