quarta-feira, dezembro 15, 2010

espadanas

A páxina web http://www.anthos.es/, sobre as plantas de España, sinala os seguintes nomes galegos para a especie de planta palustre Typha latifolia: anea, baión, caba dos bofardos, espadaina, espadana, palla pipa, palla real e tufa.
Contrastando estes datos co Dicionario de dicionarios (ILG-Fund. Barrie de la Maza) parécenos que anea non é forma propia do galego (só aparece en dicionarios antigos, sendo voz de probable orixe castelá e sen uso popular). Sobre baión non nos pronunciamos, aínda que figura tamén en dicionarios vellos. Caba do bofardos debe ser, con claridade, erro por cana dos bofardos. Bofardo, bufardo, bufo ou búfano é nome da inflorescencia cilíndrica da planta, moi grande e rechamante. Palla pipa foi nome popular en galego (os bufardos utilizábanse como instrumento de limpeza)।
Sobre palla real e tufa non sabemos nada na actualidade, se ben tufa foi citada como nome hai xa tempo, e sobre espadana sabemos que é o nome habitual en galego para Typha latifolia.
Algúns dicionaristas teñen indicado que en Betanzos se chama espadana tamén aos lirios amarelos (Iris pseudacorus). Nada raro nisto, os de Betanzos semellan ser xente razoable, pois a folla lembra moito á da Typha latifolia, pero non sei a canta xente lle preguntarían.
Espadana-de-água é ademais, nome "estándar" portugués de Sparganium, outra plantiña palustre cunha folla similar. Neste caso os nosos irmáns lusos parecen ser tamén xente asisada. A folla é como a dunha espadana pero máis fina. É máis, espadana ven citado como outro nome portugués de Typha na citada páxina web।
Do nome portugués tabua (pronunciado tabúa), nin rastro nas comunidades autónomas españolas onde se formou a lingua galega (Galicia, Asturias e Castilla y León). Non parece terse usado nunca.

quarta-feira, dezembro 01, 2010

linguas en internet

De acordo cun artigo en formato .pdf recentemente colocado na rede no xornal "El País", elaborado por Cipriano Quirós Romero ("El español y la sociedad de la información"), en 2007 estes eran as estatísticas de uso dos idiomas en porcentaxe de páxinas web no mundo.

Inglés: 37%
Alemán: 6%
Español:4%
Francés: 4%
Italiano: 3%
Portugués: 1%
Resto dos idiomas: 45% (ruso, chinés, etc., etc.)

Como Google identifica o galego como portugués, supoño que esta páxina figura dentro dese modesto 1%. Realmente non me esperaba eses datos e sorprende a elevada porcentaxe dunha lingua case exclusivamente europea como o alemán. Sorprende tamén o descenso da primacía do inglés en relación con datos de anos anteriores.

estevas e xaras

Cistus ladanifer é o nome científico dun arbusto de follas pegañentas e aromáticas moi característico das áreas de clima mediterráneo do oeste e suroeste ibérico. En galego é coñecido co nome esteva (ou esteba) para denominalo alí onde está presente de forma natural, como por exemplo, Valdeorras, comarca de Verín e Viana do Bolo. Esta información figura no Dicionario de dicionarios (ILG-Fund. Barrié De la Maza).

No Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega, porén, figura estepa, esquecéndose da forma popular referida anteriormente, que ademais é común co portugués esteva. Creo que aparece estepa neste Vocabulario porque foi citada tamén polo lexicógrafo Aníbal Otero nalgún punto de Galicia.  Estepa  é tamén un dos diversos nomes da planta en español. En Galicia óese moito máis escasa a voz xara, e curiosamente, sobre todo en zonas onde non hai Cistus ladanifer, senón outros arbustiños do xénero. Sobre se esteva é con v ou con b, non sabemos o que opina a Real Academia (Galega), pero en galego hoxe en día vese máis con v.

domingo, novembro 14, 2010

rabos, colas e caudas

A prolongación posterior do corpo das aves denomínase rabo no rexistro popular de portugués, galego e castelán, aínda que nas dúas primeiras variedades sexa probablemente máis común. A voz cola, idéntica á castelá é aceptada pola RAG e aparece xa nalgún texto medieval en galego. Esta forma, porén, non forma parte do estándar portugués, rexistro en que o rabo das aves é chamado cauda, voz de orixe culta, aínda que se cite cola nos dicionarios. Con certeza cola ten unha evolución un pouco rara, xa que non é forma esperable a partir do latín cauda. A lingua non é matemática e as interferencias históricas entre galego e castelán, portugués e castelán, son frecuentes e en ocasións, antigas.

domingo, novembro 07, 2010

aneis e anillas

Un dos instrumentos máis interesantes para o estudo das aves é o anillamento de aves. Consiste, basicamente, na captura de exemplares da forma menos cruenta posible, usualmente con redes finas, que as aves non poden ver cando voan. A estes individuos pónselle un anel ou anilla, cun código numérico que permite individualizar o animal. Cun pouco de sorte esta ave poderá ser recapturada por outro anillador, o que dará información sobre os movementos da ave, sobre o seu estado físico e outras características. Este anel que se lle pon ás aves chámase anilla en castelán e anilha en portugués. En portugués anilha ven do castelán, existindo unha curiosa diferenza neste idioma entre anilha (aves) e anel (persoas).
En galego existe desde as orixes do idioma a forma anel, que designa o obxecto metálico que poñen nos dedos homes e mulleres, como adorno ou como elemento identificador do estatus social ou marital. A RAG só recomenda o uso de anel, tanto para persoas como para aves. A aceptación do castelanismo polo portugués ten toda a lóxica, pois anelar na lingua de Camoes (e en galego) tiña xa outro uso, como é "ter anhelos". A voz anhelo pode pronunciarse, por certo, en galego an-helar ou anelar.

En galego escrito recente anelamento é voz común, aínda que vexo lóxica tamén a aceptación de anillaxe ou anillamento (anilhagem é usada en Portugal, anilhamento no Brasil). Chamamos a atención sobre a forma anela, algunhas veces vista, e que debe ser unha simple adaptación eventual do castelán anilla. Anela aparece en dicionarios galegos antigos, onde son frecuentes formas esaxeradamente modificadas.
Non vin ningunha referencia de anela no uso popular galego, rexistro, no que por certo se usan máis outras voces, como argola ou aro.
Anelemos ou anillemos, pois, que sempre será de interese para coñecer a nosa avifauna. Iso si, para facelo fai falta un carné.

domingo, outubro 24, 2010

curutos e coroas

O extremo superior da cabeza das aves e das persoas é denominada curuto ou coroa en galego. No Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega aparece píleo para unha parte dos cogomelos, pero non para esta parte da cabeza dos vertebrados. Píleo á a voz usada en español de España para esta parte das aves, mentres ca por exemplo en Arxentina úsase corona. Coruta (pronunciado curuta) é variante portuguesa de coroa. Na lingua estándar, no entanto, predomina esta última. Posto a escoller eu tamén escollería coroa. Ao fin e ao cabo o portugués é a sétima lingua máis falada do mundo, e é moi útil seleccionar vocabulario técnico común.

P. S.: coroa é pronunciada moitas veces croa, tanto en galego como en portugués.

terça-feira, outubro 19, 2010

domfafe, camachuelo e cardeal

Non ten remedio, polo que se ve, pero deixemos unha anotación. Uns dos aspectos máis curiosos da nomenclatura ibérica das aves é o camiño seguido por portugués e castelán para denominar a Pyrrhula pyrrhula, unha ave forestal de vistosa cor vermella no peito e ventre (nos machos, pois as femias son máis apagadas) .

O nome portugués dom-fafe debe proceder, de maneira estraña, do alemán dompfaffe, que designa esta ave (tamén chamada gimpel). Dom é catedral, pfaffe, crego. Esquécense neste caso as denominacións populares.
O nome español estándar camachuelo procede do andaluz camachuelo (derivado de camacho), que designa ao liñaceiro (Carduelis cannabina) nesta rexión. Ao igual do que Pyrrhula, esta última ave ten tons vermellos no peito, moito menos marcados. En ningunha lista de aves moderna intentouse corrixir esta asignación, inicialmente errónea, e lamentada por Francisco Bernis, autor da lista española, no seu libro da Ed. Gredos.

A primeira denominación que aprendín en castelán foi, no entanto, picabrotes. Así figuraba, cunha linda ilustración, nun libro chamado máis ou menos 50 preguntas sobre las aves. Esta publicación foi probablemente a "culpable" do meu interese por este grupo animal, xunto coa inesquecible Fauna Ibérica de Félix Rodríguez.

En galego a primeira voz proposta nunha lista completa de nomes foi paporrubio real (X.M. Penas e C. Pedreira). Esta forma aparece no dicionario de Valladares de 1884, cunha descrición impecable. Non teño idea se aínda forma viva. Só ten un problema, asocia ao Pyrrhula co Erithacus rubecula, o típico paporrubio, ben distinto certamente, en hábitos e aparencia.
En Asturias papu coloráu é tamén nome de Pyrrhula, rexistrado por Alfredo Noval e citado no dicionario asturiano on-line. No galego da Veiga do Eo recolleuse tamén papocolorado para Pyrrhula, segundo J. A. Fernández Vior, autor dunha tese sobre a fala deste concello.

Este é o motivo, a asociación con outra especie non afín, polo que posteriormente se propuxese cardeal en galego, voz citada por algún autor antigo e hoxe rexistrada como cardenal en puntos dispersos de Galicia. Con certeza hai diversas especies chamadas cardeais e cardenales no ámbito hispano-luso, pero realmente podería dicirse o mesmo doutras voces comúns de aves que se estenderon a América.

Máis nomes do Pyrrhula en galego? Apunto algúns, recollidos sobre todo dos traballos de X. R. Patiño e de Etnografía Mindoniense: picaflor, tillasancre, peitorroxo, frade..algúns máis?

sábado, outubro 09, 2010

mitras e rabadillas

O pigóstilo é un conxunto de ósos soldados no extremo anterior dunha ave que sostén unha protuberancia carnosa na base da cola. A cuberta plumar desta zona ten ás veces unha cor diferente do resto da zona superior, polo que en bastantes paseriformes ten carácter diagnóstico.
Esta zona da ave sobre o pigóstilo denomínase mitra nas guías de aves. A voz pode deberse a que a súa forma pode lembrar a un gorro de bispo, de aí que en castelán de España se denomine habitualmente obispillo.
A Real Academia Española (http://www.rae.es/) sinala mitra como sinónimo de obispillo. O dicionario en liña portugués (http://www.priberam.pt/) dá mitra como unha forma rexional para o uropígio das aves (o nome da mitra en portugués culto estándar).
A forma máis popular en galego debe ser, no entanto, rabadilla. Esta voz é usada tamén no castelán culto hispanoamericano, e é recollida como correcta en dicionarios galegos. Aparece tamén en dicionarios portugueses, acarón de rabadela, aínda que o común na lingua culta é uropígio.
En Brasil hai tamén unha forma popular, sobre, e unha culta, uropígio.
En galego temos pois unha voz maiormente culta, mitra, e unha popular, rabadilla.
Cal debería preferirse?

terça-feira, outubro 05, 2010

ás, alas e asas

Se ben unha forma bastante frecuente na literatura galega para os membros superiores das aves, recubertos de plumas, que fan posíbel o voo é ás, esta forma non é usada na lingua popular. Na realidade é un arcaísmo recuperado por certa literatura moderna, con algún uso entre falantes cultos. No galego moderno popular predomina totalmente alas, aínda que tamén se di asas nalgúns lugares, como en portugués actual. Ou polo menos era así cando se fixeron as enquisas do Atlas Lingüístico Galego (en prep.)

A RAG admite tanto á como ala, pero esquece asa por completo nos seus dicionarios modernos, con este significado.

A forma galegoportuguesa medieval á ou aa evolucionou a asas (as ás>as asas) en portugués. Na proposta reintegracionista do galego só se admite entón asa para os animais, encanto ala é unha parte dun edificio, seguindo o modelo luso.

Para qué usar unha forma medieval se podemos optar, cando menos, por dúas formas populares?

domingo, setembro 26, 2010

Cyanopica cyana

Sempre me fascinou a pega azul ou rabilongo (Cyanopica cyana). É unha ave parecida a unha pega, de alas azul claras, con cabeza parcialmente negra e corpo acastañado. Non ten poboacións reprodutoras en Galicia, pero é moi característica das devesas de aciñeira do suroeste ibérico. Antes pensábase que unha especie similar de China era a mesma, mostrando entón unha estraña distribución mundial, cunha poboación en Iberia e outra no Extremo Oriente. Hoxe en día os datos xenéticos mostran que o rabilongo ibérico e o chinés son especies diferentes.
En galego foi proposta como denominación pega azul, tomado do nome port. pega azul, de base galaicoportuguesa, voz talvez de orixe libresca. Recentemente a lista de nomes de aves lusa foi reformada dando preferencia á voz charneco, que é usada popularmente en Portugal para a especie. En galego charneco é citado como nome de Anas crecca na lagoa de Budiño. A palabra charneco podería referirse a un "individuo charlador". O charneco galego podería deberse aos reclamos de Anas crecca ou ben é variante de marreco/a, voz popular luso-brasileira de varios patos pequenos.
A pega común Pica pica é chamada pega rabilonga en bastantes lugares de Galicia e rabolongo en poucos lugares. Rabilongo foi citada como nome de Cyanopica perto de Lisboa (Portugal) polo ornitólogo William Tait. Que nome gusta máis aos lectores do blog para Cyanopica e porqué?
Grazas

Máis aguias albelas

Rebuscando no Dicionario de dicionarios (ILG-Barrié de La Maza) atopei a forma "alvela", aplicada a "águila culebrera" en Boimente (Viveiro). A enquisa da que procede este nome foi realizada hai poucos anos, entre 1978 e os primeiros anos do século XXI. Descoñezo a data concreta da recollida. Persoalmente non creo que a identificación sexa correcta. Desde logo pode verse a aguia cobreira na zona, pero tampoco é especialmente común. Tampouco se acompaña ningunha descrición. Buteo buteo á a rapaz máis común na zona.

Oceanodroma castro

Segundo a información fornecida polo Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino e a UICN (Unión Internación para a Conservación da Natureza), Oceanodroma castro é unha especie de ave mariña que cría nas illas Canarias (España) e Berlengas (Portugal). Tamén está citado como reprodutor en zonas tropicais e subtropicais dos océanos Atlántico e Pacífico, como é o caso das illas de Madeira, e tamén en áreas temperadas como as illas Azores.
A Guía das Aves de Galicia de C. Pedreira e X. R. Penas Patiño indica como nome galego o de paíño chuchagraxas. A especie é moi similar a outras de paíños presentes en Galicia, polo que estimamos imposible que haxa unha distinción popular. Chupagrasas é voz que se rexistrou na tese de M. C. Ríos Panisse sobre a nomenclatura popular nos portos galegos, como nome de Hydrobates pelagicus na Ría de Vigo. Por iso, cremos que é máis recomendable o uso da denominación culta paíño de Madeira (cfr. esp. Paíño de Madeira, ing. Madeiran Storm-Petrel, port. Painho da Madeira).
O nome chupagrasas (chupagraxas en versión máis correcta) debe aplicarse a todos os paíños, xa que varias destas especies mariñas teñen o hábito de seguir os barcos, para alimentarse de descartes e restos variados. Por iso outro nome popular dos paíños é aceiteira.
Como curiosidade, dicir que o nome castelán paíño procede do galego, como comenta Francisco Bernis no libro de ornitónimos da súa autoría publicado pola Ed. Gredos.

quinta-feira, setembro 16, 2010

reiseñores, ruiseñores e rousinois

Luscinia megarrhychos é un paxaro castaño de canto melodioso, abundante en zonas de vexetación arbustiva densa no sur de Galicia, pero escaso ou ausente como reprodutor no oeste, centro e norte da comunidade. O seu canto e o costume antigo de poñelos en gaiolas dá lugar a que sexa relativamente coñecido. En castelán úsase para a especie o nome ruiseñor, procedente do provenzal rossinhol. Tamén do provenzal deriva o nome portugués rouxinol.
En galego popular a forma habitual e maioritaria é reiseñor, ás veces alternando co castelanismo ruiseñor (datos do Atlas Linguístico Galego, en prep.). A voz reiseñor tamén é coñecida no castelán de varias zonas de España, e se considera de etimoloxía popular (¿rosiñol>reiseñol>reiseñor? ou ¿ruiseñor>reiseñor?). No sur de Pontevedra e de Ourense perviven formas máis afíns ao portugués e á orixinaria provenzal, como rousinol, rouxiñol e rexinol. No sur de Lugo teño oído tamén reiseñol. Na literatura recente, desde principios do sec. XX pode verse tanto rousinol como reiseñor.

terça-feira, setembro 07, 2010

rabolongos e subeliños

Aegithalos caudatus é un paxariño forestal de cores cincentas, negras e rosadas, bastante común en bosques densos e matogueiras altas, que se deixa ver tamén en pumares e bosques de ribeira.
Coñezo tres nomes populares da especie. Un é rabolongo, que se cita no libro Antela. A memoria asulagada, de X. L Martínez Caneiro, outro é rabo de culler, rexistrado no concello de Ames (A Coruña) por F. López e outros autores nun traballo publicado na revista Verba, e finalmente subeliño, que aparece na obra Etnografía Mindoniense, de Eduardo Lence Santar.
Todos fan referencia á súa cola longa, moi útil para identificalos. Na lingua culta úsase ferreiriño rabilongo e ferreiriño subeliño, transmitindo desta maneira as denominacións populares. A ave, aínda que non é da familia dos ferreiriños, lembra a estes polo hábito de buscar comida entre as pólas, inspeccionando inquietamente ata o último recanto das fragas.

quarta-feira, setembro 01, 2010

grallas e choias

Corvus monedula e Pyrrhocorax pyrrhocorax son dous córvidos igualmente negros pero de aparencia diferente. O primeiro ten a caluga cincenta e pequeno tamaño, mentres o segundo mostra un longo bico vermello en case todas as etapas da vida (alaranxado cando novos).

Ambas as especies teñen, porén, un trazo común: unhas sonoras voces similares a un brusco "choahh", "chiahh" ou "chiakk". Non debe estrañar que popularmente intercambien nomes. Nas Arribas do Douro, segundo un artigo aparecido na revista portuguesa A Pardela, da Sociedade Portuguesa para o Estudo das Aves, Pyrrhocorax é coñecida por tchóia. No Bierzo, El Páramo Leonés, La Maragatería e A Cabreira (León) choya é nome para Corvus monedula, de acordo co estudio La graja en la provincia de León, do grupo GIA-León.

En Galicia tense rexistrado choia para as dúas especies, pero é indiscutible que no oriente galego (Courel, Macizo Central) pode verse toponimia referida a esta forma en áreas típicas de Pyrrhocorax (Cova das Choias, etc.).Unha outra denominación para esta ave é gralla, que teño oído na Costa da Morte (Muxía) e que coincide co nome estándar portugués. No galego preferiuse desde hai xa algún tempo o uso de choia, que permite individualizar o xénero Pyrrhocorax e separalo das outras grallas.
Dito todo o anterior o único nome popular que coñezo para Corvus monedula en Galicia é choíña. Aparece citada na provincia de Ourense no Dicionario de dicionarios, do ILG-Fundación Barrié de la Maza (recompilación de Antón Santamarina).
Na linguaxe culta en galego úsanse gralla pequena e gralla cereixeira. Da segunda descoñezo por completo a orixe, só sabendo que cereixeiro é aplicado en ocasións a Oriolus oriolus, fantástica ave colorida tamén chamada vichelocrego ou ouriolo.
Gralla pequena é unha creación recente, creo que ben descritiva da especie, e en certo modo "tradución" do castelán grajilla. En Portugal chámase gralha-de-nuca-cinzenta. En español Corvus monedula tamén foi coñecida como chova (en todo caso esta última voz triunfou para denominar Pyrrhocorax). Outro nome español para Corvus monedula é grajeta, que aparece en obras do egrexio escritor Miguel Delibes, falecido este ano 2010.

domingo, agosto 22, 2010

aguias albelas e cobreiras

Circaetus gallicus é unha ave de rapina que frecuenta espazos abertos, onde acostuma cazar réptiles, de aí que un dos seus nomes galegos técnicos sexa aguia cobreira. Cobreira procede do portugués águia-cobreira. Pensamos que a voz portuguesa é adaptación do castelán águila culebrera, que á súa vez podería ser adaptación da variante inglesa snake eagle. Dicimos isto, porque Francisco Bernis, autor da lista española de nomes de aves, non cita águila culebrera como nome popular no seu libro de ornitónimos, senón outras como águila blanca e águila lagartera. Comenta Bernis que culebrera se rexistra en libros de caza, o que explica en certa maneira que en traballos sobre a fala da Galicia oriental se citen nomes como "culabrela", antes de realizarse a propia lista de Bernis. Talvez dos libros pasou á fala, o que é coherente con esta forma alterada, en condicións de alfabetización deficientes.
E aguia albela? Ben, a única referencia que atopamos no Dicionario de dicionarios é a voz albela, que rexistra o ilustrado Padre Sobreira, no séc. XVIII en Ribadavia, con esta descrición:
"es el milano de color pardo claro, tamaño como un gallo, y que concurre a donde lavan tripas. Parece ser el buzaco de este país y otros". É preciso comentar que buzaco é nome galego berciano de Buteo buteo, rexistrado polo Padre Sarmiento na mesma época (citado por F. Bernis). Non vemos pois que poida aplicarse a Circaetus gallicus, nin sequera nun exercicio de imaxinación. Esta voz recollida en Ribadavia pasou a varios dicionarios galegos posteriores, coa acepción esperada de "milano". Iso si, hai que recoñecer que lle acaería moi ben a Circaetus gallicus, pois albelo é alguén ou algo branco ou con pelo branco. Si, pero non. Eppur si muove.

quarta-feira, agosto 18, 2010

gabitas e lampareiros

A gabita Haematopus ostralegus é unha ave Limícola frecuente en medios areosos e estuarinos galegos, en época de paso migratorio e invernal. A súa contrastada plumaxe branca e negra e o rechamante peteiro encarnado fan que sexa unha especie moi fácil de identificar. En Galicia ou nas súas proximidades cría na costa cantábrica, en segmentos litorais rochosos e pouco perturbados polo home . Eventualmente podería criar, de forma isolada, noutras comarcas costeiras do noroeste. No norte de Europa, non obstante, nidifica tamén terra adentro.

O ornitólogo inglés William Tait rexistrou a principios do séc. XX o nome "gavita" nas illas Sisargas. Hoxe é común velo escrito como gabita. O nome debe ser de orixe onomatopeica (a especie emite un "cavit, cavit" característico). A información de Tait é pois a razón de que gabita sexa a denominación habitual para a especie no galego escrito moderno.

É de resaltar que en enquisas recentes realizadas na Costa da Morte gabita é nome que algúns mariñeiros parecen aplicar ao xénero Sterna. Chama a atención que na recompilación coordenada polo filólogo Manuel Alvar sobre a fala dos mariñeiros ibéricos gavita aparece tamén no Sur de Portugal como nome dos Sterna. Tendo en conta a máis que probable orixe onomatopeica, e o feito de que esta última obra ten numerosos erros de identificación, pois non nos atrevemos a concluír demasiado. Aí fica a información, por se algún dos lectores pode dicir algo máis.
O nome castelán ostrero o o portugués ostraceiro son adaptacións do nome inglés ou o francés (oystercatcher, huîtrier). O nome inglés non é tampouco de orixe popular, senón unha creación cultista, se nos atemos ao que se nos di en Wikipedia (con data concreta de nacemento: 1731).
Un dos poucos nomes españois populares para o xénero Haematopus é lapero, das Illas Canarias. O hábito de comer moluscos non pasou tampouco desapercibido para os poboadores humanos do Noroeste. Na ría de Ribadeo coñécese o nome lampareiro (comedor de lámparas, ou sexa lapas). De aquí cara o leste úsanse varios nomes "molusquicidas", propios da Marina asturiana entre Eo e Navia, tales como llamparego ou bigareiro. Todo isto de acordo coa información xenerosamente fornecida por ornitólogos coñecedores da zona.
Quen sabe se non hai ningún outro nome usado para a especie en Galicia, vivo aínda no uso popular e sen recoller. Custa crer, desde logo que esta especie tan colorida sexa descoñecida por pescadores ou mariscadores.

quarta-feira, agosto 11, 2010

alcaraváns e pernileiros

O pernileiro ou alcaraván (Burhinus oedicnemus) é unha especie de ave pernalta, de cor castaña clara, con plumas negras na punta das alas. Prospera en terreos secos, con pouca cobertura vexetal, como por exemplo dunas ou campos extensos, onde busca os diversos invertebrados que compoñen maiormente a súa dieta. Os seus ollos saltóns e figura esvelta fan que sexa un elegante e estraño habitante das zonas máis secas de Galicia. Como queira que encontra mellor o alimento en zonas sen moita vexetación, os terreos arados e secos do interior foron sen dúbida un medio moi característico da especie. Co abandono da agricultura cada vez quedan menos zonas idóneas para esta Limícola na nosa comunidade.
A pesar de ser unha especie non demasiado conspicua debeu de ser moi común nas amplas superficies secas que deixaba no verán a desaparecida lagoa de Antela (Ourense). As enormes veigas pastoreadas deberon ser todo un paraíso para o alcaraván, pois o gando controla o crecemento da vexetación e diversos invertebrados están ligados aos usos pecuarios tradicionais.
Non estraña pois que a maior parte dos nomes populares galegos do alcaraván procedan do Sur de Ourense e Lugo.
Antonio Villarino e Serafín González, no libro sobre vertebrados da Limia (Limaia Producións) citan os seguintes nesta larga chaira: pernileiro, correboi, burileiro, dormideira, redomir, carluiz e pirulí. O Dicionario de dicionarios (ILG. Barrié de la Maza) indica carluís como nome en Sober (recollido por Aníbal Otero) e pernileiro en Medeiros-Monterrei (anotado polo lexicógrafo Elixio Rivas Quintas).
Permítome reproducir a descrición da voz pernileiro do último autor, do val de Monterrei:"pájaro grande nocturno, que pone dos huevos grandes casi como de gallina y su canto parece decir pernil, pernil".
Nomes populares como perluiz, dormir, peroluís tamén se rexistraron no N de Portugal, Castela e Canarias, e son de nítida orixe onomatopeica, moi evidentes para quen coñeza o reclamo e canto da especie.
Alcaraván é un nome de orixe árabe, moi difundido popularmente por Castela, Aragón e Andalucía, sendo tamén nome portugués (como é esperable, sobre todo no sur do país e baixo a forma alcaravao, co ditongo final au nasalizado tan característico deste idioma). Estas voces tiveron a fortuna de seren as escollidas no castelán e portugués culto polo que alcaraván é forma ben coñecida polos ornitólogos galegos. Até onde sabemos, non é voz xenuinamente popular en Galicia.
A presenza en galego do termo alcaraván (Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega, varios dicionarios, lista de nomes de M. Conde) débese ao feito de ser forma medieval xa en galegoportugués e que usualmente os dicionarios galegos soen completar os ocos da súa terminoloxía con termos comúns ao portugués e castelán.
O nome pernileiro, no entanto, está plenamente apoiado polo uso en recentes guías de aves e como vemos, por unhas máis que demostradas referencias populares.

segunda-feira, agosto 02, 2010

Ansares e gansos

Ánsar (talvez ansar en ocasións) é un nome empregado para certas anátidas torpes e pesadas no galegoportugués medieval, sendo voz ausente hoxe en día da fala popular en galego e portugués.
Así, nas Cantigas de Santa María lese "como d´anssar un grand´ovo" e nun Fuero Real "mays se galinhas ou ansares ou outras cousas que non son bravas de natura", por poñer só dous exemplos.
A Guía das Aves de Galicia, de Penas Patiño e C. Silvar, recupera ese nome seguindo o modelo castelán para o xénero Anser. Temos que dicir, en primeiro lugar que na Idade Media eran habituais as traducións de relatos e textos de cetrería entre as diversas linguas europeas. En castelán ánsar ou ansar ten unha maior vixencia popular mentres ca no galego popular predomina ganso.
De acordo con F. Bernis pata sería outra voz común no Noroeste ibérico para os gansos, pero nas fontes consultadas (Dicionario de dicionarios e Glosario de voces galegas de hoxe), non parece que sexa común en Galicia. O nome ganso pois é o habitual en galego, e tamén o foi na lagoa da Antela, onde estas especies deberon de estar ben representadas, de acordo coas enquisas realizadas por A. Villarino e S. González e publicadas nun coñecido libro sobre a avifauna da zona.
Dar preferencia a ánsar e sobre ganso diferencia artificialmente galego e portugués, pois ánsar desapareceu tamén de Portugal.
Un nome curioso indicado na Guía das Aves de Galicia citada é sangano para Branta leucopsis, que aparece no Dicionario de dicionarios como voz para "ganso, ave doméstica"en dicionarios do sec. XX e ademais datada en Mondoñedo no ano 1326. Sen dúbida é bastante dificil de imaxinar que esta especie, que se ve raramente nas costas galegas, puidera orixinar ese nome naquelas terras mariñás. Parece máis lóxico aplicarlle ganso de cara branca conforme aos usos en portugués e castelán (cast. barnacla cariblanca, port. ganso-de-faces-brancas)

segunda-feira, julho 26, 2010

Bubulcus ibis

Bubulcus ibis é o nome científico dunha intrépida garza, orixinaria do Sur de Europa, África e Sur de Asia, que colonizou exitosamente o continente americano a partir do sec. XIX, ocupando no XX as terras de Australia e Nova Celandia. A pesar que xa ten criado nas Illas Británicas e que chega ata as remotas illas Malvinas, non cría en Galicia de momento, sendo, por outra parte, relativamente rara no noroeste ibérico.

En lingua galega, como é de esperar, non ten nome popular. Ora ben, de documentos medievais galegoportugueses coñécese doral, tamén referida no castelán, que F. Bernis interpreta como nome de Bubulcus ibis. Probablemente a voz galega teña a súa orixe nunha tradución de textos de cetrería.

En castelán escrito úsanse actualmente os nomes garza vaquera, garza ganadera (México), garcita bueyera (Arxentina) e garcilla bueyera (España). Neste último país son máis frecuentes popularmente formas como reznero ou espulgabueyes, sendo garcilla bueyera unha voz de carácter máis libresco. En Portugal a lista técnica prefería ata hai pouco garça-boieira, nome probablemente inspirado nos nomes español, inglés e francés, que fan todos eles referencia ao gando. Nunha reforma recente da lista técnica ornitolóxica lusitana deuse preferencia a carraceiro, nome popular alentexano. As carraças son os carrachos, tamén denominados carrazas nalgunha zona do sur de Galicia. Facemos notar a similar orixe semántica das voces populares ibéricas, pois rezno é carracho en castelán.

No Brasil, úsase , no entanto, garça-vaqueira para esta especie tan asociada aos bovinos, entre os que atopa o seu alimento (invertebrados diversos).

Nas listas galegas teñense usado dúas denominacións, unha é garza mediana, outra garza boieira. A primeira é unha creación terminolóxica recente, dos anos 70 do sec. XX, talvez inspirada no nome meá, que designa en tratados medievais galegoportugueses un tipo de garza, de entre varias citadas nunha paxareira. Ou se cadra é nome unicamente motivado polo seu tamaño. Garza boieira é evidente adaptación, tamén recente, de garcilla bueyera, garça-boieira e cattle egret.

terça-feira, março 16, 2010

mobellas

Co nome científico de Gavia coñécese un xénero de aves acuáticas moi adaptadas ao mergullo. Poden somerxerse no mar durante varios minutos a ata 30-40 m de profundidade, en augas dóces ou mariñas. Crían en lagos e áreas de tundra de rexións boreais ou norteñas, invernando en latitudes temperadas. A especie máis frecuente en Galicia é Gavia immer, invernando arredor da centena de exemplares. En galego non ten nome popular, e tampouco en ningunha lingua ibérica.


Todos os nomes ibéricos actuais foron creados "ad hoc" ou tomados doutras especies de hábitos similares. A voz colimbo, que se rexistra en castelán e tamén en dicionarios portugueses, é adaptación do antigo nome científico Colymbus, que incluía tamén outras especies mergulladoras, como os actuais mergullóns do xénero Podiceps. Colimbo procede orixinariamente do grego, onde designaría probablemente podicipédidos, como pode consultarse no magnífico libro de ornitónimos españois de Francisco Bernis, da Ed. Gredos.


O nome mobella pensamos que debe aplicarse popularmente aos corvos mariños grandes, como acontece no occidente asturiano con mabea/mobea. Este nome, mabea, que pode oírse tamén na ría de Ribadeo, é a realización de mobella no asturleonés occidental, onde a terminación -eya é ás veces pronunciada como -ea.

Na tese de M. C. Ríos Panisse rexístranse outros presuntos nomes dos Gaviidae, como can de marzo e patoula. Sería interesante recibir comentarios e datos destas denominacións.


Porén, xa desde principio do século XX, en galego e portugués a voz mobella é reservada para os Gavia. Curiosamente este nome científico deriva do latino para gaivota. Na actualidade a Real Academia Galega recomenda escribila con v, movella. Isto é debido a que algúns etimólogos pensan que pode estar relacionado con moverse ou co movemento das alas. En todo caso non parece que teña moito éxito esta recomendación, pois mobella é forma predominante e practicamente única en textos técnicos.